Vandaag bestaat Amsterdam 750 jaar. Ik schreef al eerder een blog over hoe graaf Floris V Amsterdam voor het eerst vermeldde in zijn Tolprivilege en daarmee onze stad ‘op de kaart zette’. In dit kader bied ik historische wandelingen aan over de 750 jarige geschiedenis van Amsterdam. Bij de research voor deze toer, stuitte ik op een stadsplattegrond van Marcus Willemsz. Doornik die de situatie in 1220 zou weergeven. Wat mij meteen opviel was de locatie van de Dam, ter hoogte van waar nu het Beursplein is gesitueerd. Doornik geeft als beschrijving: “oude Amstels dam daer nu de Papenbrug is.” De Papenbrug was de meest zuidelijke van de drie bruggen over het Damrak tot deze in 1884 werd gesloopt. De steeg van het Beursplein naar de Warmoesstraat herinnert ons hier nog aan: de Papenbrugsteeg.
Deze plattegrond is van ca. 1665 en dus niet contemporain. Doornik geeft allerlei gebouwen weer van later tijd zoals het oude stadhuis (na 1368) en de Oude Kerk (vanaf 1250). Toch lijkt het een interessante illustratie van hoe de stad er in de late middeleeuwen uitgezien kan hebben, bijvoorbeeld van de loop van de Amstel, de grachten en straten in die tijd.
In mijn research kwam ik meerdere 17e eeuwse voorbeelden tegen van deze voorstelling, de oudste van Christoffel van Hartogvelt uit 1613. Sommige kaartenmakers die zich lijken te baseren op hetzelfde voorbeeld, dateren de weergegeven situatie niet in 1220 maar in 1400 (zie de kaart bovenaan dit artikel)
Wat ik me nu afvraag: is deze afbeelding van de Dam fantasie of is de oorspronkelijke dam misschien verplaatst? En als dat is gebeurd, waarom dan? En, vieren we die 750e verjaardag – de vermelding van Amsterdam in het tolprivilege van Floris V in het jaar 1275 – op de verkeerde plek?
Ik begon mijn zoektocht bij de historici en las Geert Maks Kleine geschiedenis van Amsterdam. In zijn hoofdstuk over de begintijd van Amsterdam verwijst hij naar een vroegere discussie onder historici en archeologen over de datering van de aanleg van de dam. Veel historici scharen zich achter het jaartal 1265 maar archeologen menen dat de dam al in het eerste kwart van de 13e eeuw is aangelegd. Mak voegde daar aan toe: “De dam, …, is [volgens recent onderzoek] kort na de overstromingen van 1170 en 1173 in de Amstel gelegd.” Hij vindt het logisch dat gelijk met de aanleg van kades en dijken de dam vervaardigd is. Bovendien bood de dam volgens Mak een noodzakelijke verbinding tussen de bebouwing aan beide zijden van de Amstel, nu de Oude- en de Nieuwezijde.
Klinkt beide logisch, maar ik denk dan: in de 12e eeuw bouwden ze ook al bruggen. Maar misschien is het maken van een dam wel makkelijker dan een brug?
Mak vervolgt: “Volgens de overlevering lag de verbinding eerst dichter bij het IJ, ongeveer ter hoogte van de Nieuwe Brug. Door haar verder terug te plaatsen ontstond in de riviermonding een natuurlijke haven.” Interessant vind ik zijn woordkeuze voor “de overlevering”. Ik heb tot nu toe geen andere verwijzing naar deze overlevering gevonden. En hij plaatst de dam helemaal bij de monding van de Amstel bij de Nieuwe Brug, die nog altijd naast hotel Victoria ligt. Maar het “terugplaatsen”, waardoor een natuurlijke haven zou zijn ontstaan, lijkt me niet onlogisch.
Ook las ik een bijdrage van historicus Ben Speet aan het standaardwerk Geschiedenis van Amsterdam over de aanleg van de dam: archeologen die de bouw begin 13e eeuw dateren en historici die menen dat het tussen 1265 en 1275 moet zijn geweest. Hij sluit af met dat “men de conclusie [heeft] getrokken dat tussen 1265 en 1275 in de rivier op kosten van de [Van] Amstels een dam is gelegd.” Deze Van Amstels zijn de beroemde Gijsbrecht IV en zijn broer Willem. Speet zegt niets over een mogelijke verplaatsing.
Voormalig stadsarcheoloog Jerzy Gawronski betoogt in het jaarboek Amstelodamum 2017 dat 1266 het meest waarschijnlijke jaartal voor de aanleg van “een dam met sluizen in de monding bij de Dam” is. Hij heeft het hier over de damsluizen, die pas in de 20e eeuw zijn verwijderd. Hij dateert de aanleg dus nagenoeg gelijk met de historici. Voor zijn verhaal maakt hij gebruik van het uitgebreide archeologische onderzoek in het kader van de aanleg van de Noord-Zuidlijn, waaraan hij leiding gaf. Hij komt tot de datum 1266 op basis van de sporen van het uitslijten van de Amstel die alleen mogelijk waren bij lozingen van grote hoeveelheden water via sluizen. Een niet-ingedamde rivier stroomt daarvoor te langzaam, een ingedamde rivier stroomt helemaal niet. Gawronski spreekt verder niet over een eerdere dam.
Deze historici en archeologen maken de datum van 1266 voor het aanleggen van de dam met sluizen op de plek van de huidige Dam zeer aannemelijk. Toch laat dit nog ruimte voor wat Mak oppert: het bestaan van een dam die een eeuw eerder zou zijn gebouwd. Maar maakt dat de 17e eeuwse afbeeldingen van een Amsterdam met een dam op de plek waar nu het Beursplein ligt meer dan hersenspinsels?
En wat valt er over de cartografie te zeggen? Marc Hameleers, dé specialist op het gebied van kaarten bij het Stadsarchief, beschrijft in zijn geweldige overzichtswerk Kaarten van Amsterdam de verschillende 17e eeuwse stadsplattegronden waarop de Dam gesitueerd is op de plek van de Papenbrug. Hij bespreekt details zoals bebouwing van later tijd, bijvoorbeeld het middeleeuwse stadhuis en de Oude Kerk, maar nergens heeft hij het over de wonderlijke weergave van de Dam op bovengenoemde locatie.
En wat is dus mijn conclusie op de dag dat Amsterdam haar 750e verjaardag viert? Vieren we bij de verkeerde dam in de Amstel dat graaf Floris V in zijn beroemde tolprivilege uit 1275, “amestelledamme” voor het eerst noemde? Nee, dat is niet logisch. Deze dam moet de dam met sluizen uit het jaar 1266 zijn. Maar ik vraag me nog steeds af hoe de mensen tot die tijd van de Oudezijds naar de Nieuwezijds kwamen.
